टिम–क्राउस निष्कर्ष, नयाँ दलका चुनौति र हाम्रा अनुभवहरू 

मित्र मुमाराम खनालबाट भर्खरै (सन् २०२१, जनवरी) मा प्रकाशित पुस्तक ‘द न्यू पार्टी च्यालेन्जः चेन्जिङ साइकल अफ पार्टी बर्थ एण्ड डेथ इन सेन्ट्रल युरोप एण्ड वियोन्ड’ को नाम सुनेँ । नामैले आकर्षण गर्‍यो । नेटमा खोजेँ, भेटिनँ । पुस्तकबारे समीक्षा लेख र भिडियो भने पाइने रहेछन् । स्वयं लेखकद्वयका करिब एकघन्टा लामो प्रवचन सुनेँ । हाइलाइट्हरू सुनेँ ।

प्राध्यापन र अनुसन्धानमा संलग्न दुई राजनीतिशास्त्रीले लामो खोज र अध्ययनबाट यो किताब तयार गरेका रहेछन् । विर्मिङ्घम विश्वविद्यालयका टिम हगस्टन र वेने विश्वविद्यालयका केभिन डिगन क्राउसले । उनीहरूको अध्ययनको मुख्य क्षेत्रमध्ये युरोपका ११ ‘पूर्व कम्युनिष्ट मुलुक’ रहेछन् । सोभियत संघ र युगोस्लाभियाबाट टुक्रिएर बनेका नयाँ देशलाई महत्वका साथ सन्दर्भभित्र लिएका रहेछन् । किताब लेख्ने क्रममा उनीहरूले १०० बढी देशका २०० बढी पार्टी नेताहरूसँग भेटघाट र अन्तर्वार्ता गरेका रहेछन् ।

अनुसन्धानको केन्द्रीय प्रश्न भने किन कतिपय राजनीति दल जन्मिएको छोटो समयमै मर्दछन् र कतिपय दलहरू लामो समयसम्म टिकिरहन्छन् भन्ने रहेछ । राजनीतिक दलहरूको उत्थान र पतनमा पूर्व–कम्युनिष्ट मुलुकहरूको आफ्नै पृष्ठभूमि छ । पहिलो विश्वयुद्धको पूर्वसन्ध्यादेखि दोस्रो विश्वयुद्धको अन्त्यसम्म ती देशको राजनीतिक प्रवृत्ति पश्चिम युरोपको भन्दा खासै भिन्न थिएन ।

सन् १९१७ को ‘फेब्रुअरी क्रान्ति’ अघि रुस राजतन्त्रात्मक मुलुक थियो । तर, त्यहाँ राजनीतिक दलहरू भने सन् १८८० को दशकमै जन्मिसकेका थिए । त्यहाँ दर्जनौं राजनीतिक दलहरू थिए । तीमध्ये लेनिन नेतृत्वको रुसी सामाजिक जनवादी मजदुर पार्टी (बोल्सेभिक) एक थियो । करिब २१ वर्ष जर्मनी, फिनल्याण्डलगायतका देशमा निर्वासित जीवन बिताएका बोल्सेभिक नेता लेनिन ‘फेब्रुअरी क्रान्ति’ पछि रुस फर्किए ।

उनले ९ महिनाभित्रै रुसमा विश्वलाई हल्लाउने अर्को क्रान्तिको नेतृत्व गरे । त्यो पनि जम्माजम्मी १० दिनको सशस्त्र जनविद्रोहबाट । ‘अक्टोबर क्रान्ति’ नामले चिनिने यो क्रान्तिका दर्जनौं सकारात्मक पक्षहरू थिए । यसको सबैभन्दा नकारात्मक पक्ष भने ‘एकदलीयता’ थियो । यही एकदलीयताले प्रकारान्तले विश्वमा स्टालिन, टिटो, होक्जा, चाउचेस्कु, होनेकर, मङगेत्स्कु, मुगाबे, नेरेरे, नाजिबुल्लाह, सद्दाम हुसेन, असद, किम वंशजस्ता सयौं तानाशाह जन्मायो । ‘नर्क जाने बाटो पनि असल मनसायले नै खनिएको हुन्छ’ भन्ने उखान लेनिनले स्थापना गरेको सोभियत प्रणालीका लागि हुबहु मिल्यो ।

सन् १८८० को दशकमा जन्मिएको युरोपको राजनीतिक तथा दलीय प्रवृत्तिमा अक्टोबर क्रान्तिले जबरजस्त हमला गर्‍यो । जब दोस्रो विश्वयुद्धमा सोभियत सेना विजेता बन्यो, पूर्वी तथा मध्य युरोपको शताब्दि लामो दलीय राजनीतिक प्रवृत्ति नै ‘कोल्याप्स’ भयो ।

उल्लेखित पुस्तकमा चर्चा गरिएका देशको पृष्ठभूमि हो यो ।

सन् १९८९ पछि फेरि त्यस्ता देशमा नयाँ क्रान्ति भयो । एकदलीयता विरोधी क्रान्ति । सोभियत साम्यवादी शासन प्रणाली विरुद्धको क्रान्ति । फेरि नयाँ दलहरू उदित हुन थाले । तर, पश्चिम र पूर्वी तथा मध्य युरोप बीचको भिन्नता के भयो भने पश्चिममा शताब्दिऔं पुराना दलहरू थिए, ती देशमा नयाँ दलहरू भटाभाट बन्न थाले ।

तर, सोभियत संघको पतनपछि विगत ३० वर्षको रुसको राजनीति प्रवृत्तिलाई हेर्ने हो भने पुटिनको ‘युनाइटेट रसिया’ पार्टीको निर्वाचित तानाशाही स्थापित भएको छ । बहुदलीय लोकतन्त्रमा त्यो कसरी सम्भव भयो ? पुराना स्थापित लोकतन्त्रमा यस्तो कल्पना सायदै गर्न सकिन्छ । पश्चिम युरोप र अमेरिकी क्षेत्रमा यस्तो अहिलेसम्म भएको छैन । विगत करिब तीस वर्षदेखि किन त्यहाँ सत्ता परिवर्तन हुन सकेको छैन ? पुटिनले राज्ययन्त्रलाई बलियो पकडमा लिएका छन् भन्ने एउटा विश्लेषण हो । बुझाईको एउटा पाटो, मुख्य पक्ष हो ।

सत्यको अर्को पाटो पनि छ, त्यहाँ ‘लोकतान्त्रिक विकल्प’ थिएन । पश्चिम युरोपमा जस्तो शताब्दिऔं लामो सक्रियता र विश्वासनियता भएका अन्य दल थिएनन् । एकदलीय प्रणाली पतनपछिको शून्यतालाई बोरिस यल्तसिन र उनका उत्तराधिकार भ्लादिमिर पुटिनले कब्जा गरे । तर, विपक्षमा भने दोस्रो ठूलो पार्टीका रुपमा कम्युनिष्ट पार्टी नै पुनर्गठित भयो । पुरानो सोभियत कम्युनिष्ट पार्टीका कार्यकर्ता गेन्नाडी ज्युगानेभले रुसी कम्युनिष्ट पार्टी पुनर्गठित गरे । विगत ३० वर्षदेखि त्यो निरन्तर दोस्रो पार्टी छ ।

‘युनाटेड रसिया’ ले बारम्बार जित्नुको रहस्य यो पनि हो कि दोस्रो स्थानमा रहेको कम्युनिष्ट पार्टीले जिते, फेरि एकदलीय प्रणाली फर्किने हो कि भन्ने भय जनतामा छ । नेपालमा पञ्चायत गएको ३० वर्ष भयो । तर, यहाँ राप्रपा अझै राजतन्त्र फर्काउने र महेन्द्रपथ स्थापित गर्ने इच्छा राख्दछ । रुसीको दोस्रो स्थानमा रहेको कम्युनिष्ट पार्टी जनताको आँखामा त्यस्तै प्रतीत हुन्छ । कतै त्यसले एकदलीयता फर्काउने र स्टालिनवाद स्थापित गर्ने त हैन भनेर मानिस डराउँछन् ।

विश्लेषकहरू भन्दछन्– ‘युनाटेड रसिया’ त्यतिन्जेल हार्ने छैन, जतिन्जेल विपक्षमा अर्को कुनै लोकतान्त्रिक पार्टी बलियो भएर आउने छैन । कतिपयले अलेक्सेइ नोभाल्नी नेतृत्वको ‘रसिया अफ द फ्युचर’ त्यस्तो विपक्षी पार्टी हुन सक्ने आशा गरेका छन् ।

७४ वर्ष कम्युनिष्ट शासन चलेर ठूलो जनविद्रोह र क्रान्तिले पतन भएको देशमा किन नयाँ लोकतान्त्रिक विकल्प जन्मेनन्, बरु कम्युनिष्ट पार्टी नै लामो समय बलियो विपक्षी दल बन्न सक्यो ? उल्लेखित सन्दर्भमा यो प्रश्न पनि आकर्षित हुने रहेछ ।

रिभ्युहरू पढ्दा र लेखकहरूको प्रवचन सुन्दा मुख्य तीनवटा निष्कर्ष निकालिएको रहेछ ।

एक– नयाँ दलहरू विचार, दर्शनभन्दा एजेण्डा केन्द्रित हुन्छ । भ्रष्टाचार, अन्याय र असमानता विरुद्ध शुद्धताको राजनीति नयाँ दलहरूको मुख्य एजेण्डा हुन्छ । तर, पुराना दलहरू विचार, दर्शन र स्कुलिङ केन्द्रित हुन्छन् । एजेण्डा केन्द्रित दलहरूको भन्दा विचार र दर्शनकेन्द्रित दलहरूको जीवन लामो र दीगो हुन्छ ।

नयाँ पार्टीसँग पर्याप्त संगठन सञ्जाल हुँदैन । तसर्थ आर्थिक तथा व्यवस्थापकीय क्षमता कम हुन्छ । पुराना पार्टीहरूको आर्थिक र व्यवस्थापकीय भार संगठन र सञ्जालले शेयरिङ गर्दछ । तर, नयाँ पार्टीहरू संस्थापक सदस्यमाथि अत्याधिक निर्भर हुन्छन् । संस्थापकले लामो समय पार्टीको बोझ थाम्न सक्दैनन् ।

दुई– नयाँ दलहरूले सहानुभूतिको भोट प्राप्त गर्दछन् । त्यो दीगो हुँदैन । त्यस्तो भोट चुनावपिच्छे स्वीङ हुन्छ । कुनै एक चुनावमा नयाँ दल राम्रो गरी आउँन सक्दछन् । तर, अर्को चुनावमा उसरी नै हराउन पनि सक्दछन् । प्रचार, एजेण्डा र सहभानुभूतिको भोट दिने मतदाता चुनावैपिच्छे नयाँनयाँ दल र उम्मेद्वार खोजिरहेका हुन्छन् । नयाँ पार्टीले पहिलो पटक भाग लिएको चुनावमा राम्रै भोट पाउँछन्, तर दोस्रो र तेस्रो चुनावमा पुगेर तिनीहरूको मृत्यु हुने सम्भावना धेरै हुन्छ ।

तर, पुराना दलका मतदातामा यस्तो प्रवृत्ति हुँदैन । उनीहरू पार्टी परिवर्तन नगरिकन निरन्तर भोट दिइरहन्छन् जसले गर्दा पुराना पार्टी अलोकप्रियता र अप्ठ्यारो अवस्थामा पनि अस्तित्व रक्षा गर्न सफल हुन्छन् ।

तीन– नयाँ दलहरूमा पुराना दलहरूको जस्तो स्थापित नेता–कार्यकर्ता पंक्ति, लामो सहकार्य, प्रेम र विश्वासको भावना हुँदैन । नेताहरू समकालीन र छोटो संगतबाट बनेका हुन्छन् । उनीहरू एकअर्काका लागि सहयोगी कम र प्रतिस्पर्धी धेरै हुन्छन् । पार्टी प्रवेश गर्ने र छोड्ने प्रवृत्ति छिटोछिटो दोहरिन्छ । फुट र गुटको भावना छिटोछिटो देखा पर्दछ । पुराना पार्टीका कार्यकर्ताहरू आफ्नो राजनीतिक क्यरिअरबारे त्यतिधेरै अधैर्य हुँदैनन्, नयाँ पार्टीका अभियन्तामा व्यक्तिगत राजनीतिक भविष्यको चिन्ता र अधैर्यता धेरै हुन्छ ।

नयाँ पार्टीमा पुराना पार्टीमा जस्तो ‘पपुलिज्म’ र ‘डेमागग’ हरू हुँदैनन् तर, एक प्रकारको ‘निर्दोषिता’, ‘अनुभवहीनता’ र ‘बचकनापन’ हुन्छ । राजनीतिलाई ‘ग्लेमर’ ठान्ने र ‘सेलिब्रेटी’ जस्तो कार्यशैली हुन्छ । व्यक्तित्वको ग्लेमर र सेलिब्रेटी लोकप्रियतापछि हरेकले पार्टी खोल्ने इच्छा राख्दछ । फलतः नयाँ पार्टीहरू च्याउजस्तै उम्रिन्छन् । कुन विश्वासयोग्य नयाँ दल हो वा हैन भन्ने छुुट्याउन मतदातालाई गाह्रो हुन्छ ।

पुराना दलहरूमा लामो संघर्ष, योगदान र अनुभवबाट बनेको नेतृत्व पंक्ति हुन्छ । लामो स्कुलिङबाट बनेको कार्यकर्ता, शुभेच्छुक र समर्थक पंक्ति हुन्छ । एकाध व्यक्तिले पार्टी छोडेर, स–साना समूहले विद्रोह गरेर पुराना पार्टीहरूलाई खासै फरक पर्दैन । तर, नयाँ पार्टीहरूको माहौल ठीक त्यति नै कारणले पनि बिग्रन सक्दछ ।

लेखकहरूको अध्ययनभित्र नेपाल छैन । तर, नेपालमा यी निष्कर्षहरू नमिलेको भन्न मिल्दैन । बरु धेरै हदसम्म मिलेको देखिन्छ । नेपालमा पनि ठीक यस्तै समस्या छ ।

यहाँ मुख्य ३ वटा पुराना दलहरू छन् । कांग्रेस, कम्युनिष्ट र राप्रपा । नयाँ दल जन्माउने हज्जारौं प्रयत्न भएका छन् तर अहिलेसम्म यो प्रयास खासै सफल भएको छैन । २०४८ सालको आम निर्वाचनमा थुप्रै नयाँ दल जन्माउने प्रयत्न भएका थिए । ती मध्ये गजेन्द्रनारायण सिंहको नेपाल सद्भावना पार्टी, गोरे बहादुर खपाङ्गी नेतृत्वको जनमुक्ति पार्टी, डा. देवेन्द्रराज पाण्डे नेतृत्वको लोक दल र कुवेर शर्मा नेतृत्वको नेपाल हरियाली पार्टी मुख्य थियो । यी दलहरू एक हदसम्म चर्चामा आए, तर स्थापित हुन सकेनन, आफैं हराएर गए ।

वि.सं. २०५०–२०६० को बीचमा कुनै उल्लेखनीय नयाँ दल निर्वाचनको माध्यमबाट उदित हुन सकेन । संयुक्त जनमोर्चा, नेमकिपा, राष्ट्रिय जनमोचा, नेकपा (संयुक्त) जस्ता अन्य दल थिए, तर यी साना दल थिए, नयाँ हैन । किनकी यी कम्युनिष्ट धारभित्र कै समूह थिए ।

पहिलो संविधानसभामा माओवादी, मधेसी जनाधिकार फोरम र तराई मधेश लोकतान्त्रिक पार्टी नयाँ दलका रुपमा आए । संविधानसभा निर्वाचनको अबधिमा दलहरूको संख्या ह्वात्तै बढ्यो । तर, कुनै पनि नयाँ दल दीगो भएनन् । यहाँसम्म कि त्यति ठूलो संघर्षबाट आएको, चुनावमा पहिलोपटक भाग लिँदा नै पहिलो भएको माओवादी आज नेपाली कांग्रेस र एमालेभन्दा निक्कै कमजोर बनेको छ ।

टिम–क्राउसको अध्ययनको दोस्रो निष्कर्ष पनि नेपालमा पनि मिलेकै देखिन्छ । पहिलो संविधानसभा निर्वाचनमा स्वीङ भोट माओवादीतिर गयो । तर, दोस्रो संविधानसभा निर्वाचनमा ती मतदाताले माओवादी छोडे र राप्रपाको कमल थापा समूहलाई भोट थिए । त्यसपछि लगत्तै २०७४ को निर्वाचनमा राप्रपाले थ्रेसहोल्ड पनि कटाउन सकेन र विवेकशील–साझा पार्टीतिर त्यो भोट स्वीङ भयो ।

यसरी चुनावैपिच्छे काठमाण्डौं उपत्यका र ठूला शहरका मतदाताको एउटा हिस्साले भोट फेरेको पाइन्छ । माओवादी, राप्रपा र विकेकशील–साझा यी तीन पार्टीमा भोट स्वीङ हुनु पर्ने कुनै वैचारिक आधार छैन । यी बिल्कुलै फरकफरक धाराका पार्टी हुन । तिनै मतदाताले कहिले माओवादीजस्तो क्रान्तिकारी, कहिले राप्रपाजस्तो चरम दक्षिणपन्थी र कहिले विवेकशील–साझाजस्तो नयाँ र मध्यमार्गी दललाई किन भोट स्वीङ गरे, गराए ? यसको वैचारिक रहस्य छैन ।

टिम–क्राउसको निष्कर्षलाई विश्वास गर्ने हो भने आउने चुनावले नयाँ दल विवेकशील–साझाको राजनीतिक भविष्य निर्धारण गर्ने छ । तीन चुनाव लगातार बढेको बढ्यै गर्‍यो भने मात्र विवेकशील–साझा बलियो र दीगो हुन सक्ने छ । पहिलोभन्दा दोस्रो, दोस्रोभन्दा तेस्रो चुनावमा घट्यो भने यो दल हराएर जान सक्दछ ।

जसपाको स्थिति विवेकशील–साझाको भन्दा थोरै फरक हो । यसको केही संगठनात्मक र स्थिर भोट पनि छ । कुनै एक निर्वाचनले यसको भविष्य निर्धारण गर्दैन । तथापि आउने चुनावमा यो हिजोको भन्दा बढ्न सक्नु पर्दछ । जसपाको पृष्ठभागमा भएका दलहरू संघीयता, समावेशिता, आरक्षण, सामाजिक विभेदको अन्त्य, प्रत्यक्ष निर्वाचित कार्यकारी, समानुपातिक निर्वाचन प्रणाली र मधेश÷जनजाति विद्रोहजस्ता एजेन्डाबाट आएका हुन, लामो विचार, दर्शन र स्कुलिङबाट हैन ।

यद्यपि यसले वैचारिक रुपमा समाजवादी धार पक्रिने खोजेको छ । साम्यवादी र पुँजीवादीभन्दा समाजवादी चिन्तन किन र कसरी फरक हो ? नेपाली जनमत धेरै प्रष्ट नभएको विषय हो यो ।

जसपा र विवेकशील साझा दुवै दलहरूको संगठन र सञ्जाल अहिले पनि कांग्रेस, कम्युनिष्टको भन्दा कमजोर नै छ । कम्युनिष्टहरू फुटेको फाइदा हुनु एउटा कुरा हो । तर, उनीहरू जुनकुनै बेला मिल्न सक्दछन् । विचारधारा केन्द्रित दलको दीगोपनको ज्वलन्त उदाहरण रुसी कम्युनिष्ट पार्टीलाई मान्न सकिन्छ, जो त्यही विचार र प्रणाली विरुद्धको त्यत्रो ठूलो विश्व क्रान्तिपछि पनि निरन्तर दोस्रो ठूलो दल छ ।

ठीक यही कुरा नेपालमा पनि छ । सन् १९९० को दशकको विश्व हलचलपछि पनि कम्युनिष्टहरू बलियो नै छन् । कम्युनिष्टहरू एक हदसम्म बदनाम भइसकेका छन् । तर, यो विचारधारा केन्द्रित पुरानो दल भएको हुँदा जतिसुकै असफल र बदनाम भए पनि सजिलै मर्ने आशा गर्न सकिन्न । कमजोर हुन सक्दछ, तर, अस्तित्व संकट नै सायद नआउन सक्दछ ।

नेपाली कांग्रेसको बारेमा पनि यो निष्कर्ष अहिलेसम्म लागू भएकै छ । कांग्रेसका हजार कमजोरी छन् । तथापि यो अझै दीगो जनमत भएको पार्टी हो ।

गुट, टुट र फुटको अन्तहीन श्रृंखला मधेशकेन्द्रित दल, विशेषतः मधेशी जनाधिकार फोरममा देखिएकै हो । पछिल्लो समय ठाकुर–महतो समूहमार्फत् फेरि त्यो दोहोरिएको छ । हुन त नेकपामा पनि यो प्रवृत्ति व्यापक छ । तर, टिम–क्राउस निष्कर्षमा विश्वास गर्ने हो भने पुराना दललाई फुट, गुटको प्रभाव कम पर्दछ भने नयाँ दलले त्यसको धेरै मूल्य चुकाउनु पर्ने हुन सक्दछ । मात्रामा हेर्दा नेकपाको टुट, फुट गुट ठूलो हो तर मूल्यमा हेर्दा जसपाको फुट महंगो हो ।

‘सेलिब्रेटी’ कार्यशैली र ‘अधैर्यता’ सबैभन्दा बढी नयाँ शक्तिमा थियो, यो प्रवृत्ति विवेकशील–साझामा पनि हुन सक्दछ । नयाँ शक्तिमा छोटो समयमा यतिधेरै मानिस जम्मा भए, मैले त त्यत्रो आशा नै राखेको थिइन । त्यहाँ एक से एक सेलिब्रेटीहरू थिए ।

सिने नायक नायिक करिष्मा मानन्धर, सरोज खनाल, अशोक शर्मा आदि थिए । पूर्वप्रशासक रामेश्वर खनाल, गणेश राई, डा. प्रविण मिश्र, अशोक श्रेष्ठ आदि थिए । संगीतकार, गायक लक्षण शेष, प्रदीप देवान आदि थिए । जनजाति अभियन्ता परशुराम तामाङ, पासाङ शेर्पा, डा. चैतन्य सुब्बा आदि थिए ।

तर, जब भागदौड मच्चियो, आश्चर्यजनक ढंगले मच्चियो । पुराना पार्टीमा विरलै त्यस्तो भागदौड हुन्छ । टिम–क्राउसको निष्कर्ष यहाँनेर लागू भएकै छ । विवेकशील–साझाबाट मुमाराम खनाल, डा. सूर्यराज आचार्यको बहिर्गमनलाई यसै अर्थमा लिन सकिन्छ ।

यसको अर्थ के नयाँ दलको जन्म, विकास, विस्तार र दीगोपन असम्भव हो त ? बिल्कुलै हैन । टिम–क्राउसले यस्तो अर्थ निकालेका छैनन् । बरु, उनीहरू यो भन्छन् कि नयाँ पार्टी बनाउन चाहनेहरू निर्दोषिता, बचकनापन र सेलिब्रेटी शैलीबाट मुक्त हुन सक्नु पर्दछ । धैर्यता हुनु पर्दछ । व्यवस्थापकीय भार बोक्न सघाउने संगठन र सञ्जाल विकासमा तीव्रता दिन सक्नु पर्दछ ।

अझ उनीहरू यो सिफारिस गर्दछन् कि एजेण्डालाई विचारको लेपान चाहिन्छ । अन्यथा एजेण्डा पुरा भएको दिन पार्टीको औचित्य समाप्त भएको प्रतीत हुन्छ । नयाँ दलका कतिपय एजेण्डा पुरानै दलले पनि ‘एडप्ट’ गर्न सक्दछन् । जस्तो कि नेपालमा कांग्रेस–एमालेले गणतन्त्र, संघीयता, धर्मनिरपेक्षता, आरक्षण र समानुपातिक निर्वाचन प्रणाली स्वीकार गरे, जो हिजो उनीहरूका एजेण्डा थिएनन् ।

यदि नयाँ दल एजेण्डमा मात्र केन्द्र्रित हुने हो भने पुराना दलले ती एजेण्डा स्वीकार गर्ने बित्तिकै नयाँ दल अर्थहीन जस्तो देखिनेछन् । तर, विचार, दर्शन भएको दलमा त्यो रिक्तता र खालीपन हुँदैन । एजेण्डा समाजको विकासक्रम अनुरुप फेरिँदै जान्छन् तर, विचारको मनोवैज्ञानिक आडले दललाई दीगो बनाउँछ ।

The post टिम–क्राउस निष्कर्ष, नयाँ दलका चुनौति र हाम्रा अनुभवहरू  appeared first on Sajha Post.