सन् १९६१ मा विख्यात लेखक एडल्स हक्स भारत आए । त्यसबेला भारतमा अत्यधिक जनसंख्या, बेरोजगारी र बढ्दो अशान्ति थियो । यो देखेर उनी एकदमै निरास भए । आफ्नो भाइलाई उनले एक पत्र लेखे– ‘यदि नेहरु हुँदैन थे भने यहाँको सरकार सैनिक तानाशाहीतिर जान बेर थिएन ।’
त्यतिखेर समग्र स्वतन्त्र राष्ट्रहरुमा त्यही अवस्था थियो । धेरै देशहरुमा सेनाको सत्ता सबैभन्दा व्यवस्थित र सर्वोच्च केन्द्र बनेको थियो । ती शब्दलाई अलिक ध्यान दिएर सोच्ने हो भने यदि नेहरु हुँदैनथे भने भारतमा लोकतन्त्रका लागि सहजता थिएन । हक्सको यो यात्राको ३ वर्षपछि नेहरुको निधन भयो । अहिले भारतमा न त्यो वेलाको जस्तो अवस्था छ न यहाँ कहिल्यै सैनिक शासन नै आयो ।
यस मानेमा भारतको स्थिति एसिया र अफ्रिकाका म्यानमार, घाना, नाइजेरिया, इन्डोनेसियाजस्ता धेरै देशहरुभन्दा फरक रह्यो । ती देशको राजनीतिक जीवनमा सेनाले असरदार भूमिका निभायो । भारतको सफलता त्यतिखेर गहिराईदेखि महसुस गर्न सकिन्छ, जब यसको तुलनासँगै स्वतन्त्र भएका पाकिस्तानजस्ता देशहरुसँग गरिन्छ ।
साझा ऐतिहासिक तथा सांस्कृतिक मूल्य र औपनिवेशिक गुलामी उस्तैउस्तै सहेका यी देशमध्ये भारतमा पुरै इमान्दारिताका साथ सेना राजनीतिभन्दा अलग रहन्छ भने अर्को देशमा सेनाले आवश्यकता भन्दा बढी हस्तक्षेप गर्दछ ।
यी दुई देशमा पाइने फरक रवैयाको विश्वासनीय ब्याख्या येल युर्निभरसिटीका राजनीतिशास्त्री स्टिभ विकिंल्सनको नयाँ किताब ‘आर्मी एण्ड नेशन’ मा पाइन्छ । यस किताबमा विल्किंसनले यस किताबमा भारत र पाकिस्तानको फरक दिशालाई गणना गरेका छन् ।
पहिलो कारण– दुई देशका प्रमुख राजनीतिक दलका सामाजिक आधारको भिन्नतासँग जोडिएको छ । कांग्रेसलाई पुरै देशको किसान र मध्यमवर्गको एक ठूलो तप्काको समर्थन थियो । निक्कै सोची सम्झीकन संघीय प्रकृतिको शासन कायम गरिएको थियो । विभिन्न भाषाभाषी र सांस्कृतिक समूहलाई यसले पर्याप्त प्रतिनिधित्वको अवसर दिन्थ्यो ।
अर्कोतिर पाकिस्तानमा मुस्लिम लिग थियो । त्यसको संकिर्ण अभिजात्य आधार थियो । लिगमा अधिकांश जमिन्दार र पेशेवारहरु थिए । पाकिस्तानी सेनाको अघि मुस्लिम लिग एक कमजोर प्रतिद्वन्द्वी जस्तो थियो । तर, कांग्रेस यति शक्तिशाली थियो, यसका जराहरु यति गहिरो गरी गाडिएका थिए कि भारतीय सेना सत्ता हातमा लिने कल्पनासम्म गर्न सक्दैनथ्यो ।
दोस्रो कारण– पाकिस्तानको सेनामा कुनै एक प्रान्तको बोलवाला थियो । भारतको सेना यस्तो थिएन । दोस्रो विश्वयुद्धमा अंग्रेजले पञ्जाबबाट बढी भर्ती लिएका थिए । जब दुई देशको विभाजन भयो, सेना पनि विभाजन भयो । पाकिस्तानी सेनामा ७२ प्रतिशत पञ्जाबी मुसलमान थिए । भारत सेनामा पञ्जाबी शिख र हिन्दुहरुको २० प्रतिशत हिस्सा थियो, जसलाई धेरै भन्न मिल्दैनथ्यो ।
भारत सरकारले सेनामा सन्तुलन बनाई राख्न देशका ती भागहरुबाट सैनिक भर्ती शुरुवात गर्यो, जहाँ परम्परागत प्रतिनिधित्व कम थियो । त्यसै गरी सेनाको काम बाँढ्न भारतमा अर्धसैसनिक बलको समेत अवधारणा लागु गरियो ।
तेस्रो कारण– राजनीतिक नेतृत्वको तर्फबाट सेनालाई बेलाबेला दिइने निर्देशन थियो । यसले गर्दा भारतको सेनालाई निरन्तर अधिनताको अनुभूति भयो । विल्किंसनले किताबमा सन् १९४७ को अगष्टमा नेहरुले ब्रिटिस कमाण्डर इन चिफलाई लेखेको एक पत्रको चर्चा गरेका छन् ।
नेहरुले लेखेका छन् कि सेना होस् वा अरु कुनै क्षेत्र भारत सरकारको दृष्टिकोणको पालना गरिनु पर्दछ । यदि कुनै सैनिक अधिकारी सरकारद्वारा निर्धारित नीतिको पालना गर्न असक्षम छन् भने भारतीय सेना र सरकारको ढाँचामा उसलाई कुनै स्थान दिन सकिन्न ।
चौथो कारण– आधिकारिक तबरले सेनाको स्तरमा आउने प्रतिकात्मक ह्रास थियो । औपनिवेशिक शासनकालमा कमाण्डर इन चिफलाई भारतको दोस्रो ठूलो महत्वपूर्ण व्यक्ति मानिन्थ्यो । नयाँ दिल्लीमा उसको भन्दा ठूलो घर भायसरायको मात्र हुन्थ्यो । पछि त्यो घरमा नेहरु बस्न थाले ।
स्वतन्त्रतापछि सेना प्रमुखलाई रक्षामन्त्रीप्रति जिम्मेवार बनाइयो । रक्षामन्त्री संसद र प्रधानमन्त्रीप्रति उत्तरदायी हुने भए । यति मात्र हैन, गणतन्त्रको समग्र मर्यादाक्रममा सेनाप्रमुखको स्थान २५ औं भयो । मन्त्री, राज्यपाल, सर्वोच्च तथा उच्च अदालतका न्यायधीशलाई सेना प्रमुखभन्दा माथि राखियो ।
विल्किंसनले गणना गरेका यी ४ कारणमा अझै २ वटा थप्न सकिन्छ । पहिलो इतिहास र भूगोलसँग जोडिएको त्यो दुर्घटना जसले शीतयुद्धको कालमा भारतको तुलनामा पाकिस्तानलाई ज्यादा महत्वपूर्ण देश बनाइदियो । सन् १९५० को दशकमा जब सोभियत संघ अफगानिस्तानको नजिक आइरहेको थियो, अमेरिकाले पाकिस्तानलाई आफ्नो पक्षमा पार्न हतियार सम्बन्धी एक सम्झौता गर्यो ।
त्यसको बदलामा पाकिस्तानले चिनियाँ सीमा मर्मत गर्न अमेरिकालाई साथ दियो । सन् १९८० को दशकमा अफगानिस्तानमा सोभियत कब्जा विरुद्धको लडाईमा पाकिस्तान पनि सामेल भयो । यसबाट पाकिस्तानलाई हतियार र डलरको सहयोग मिल्यो, जसले गर्दा उसले अर्थतन्त्र र राजनीतिक मोर्चामा शक्ति सुदृढ गर्ने अवसर पायो ।
पाकिस्तानी सेना निरन्तर शक्तिशाली हुनुको एक कारण यो थियो । पाकिस्तानमा सेना सधैं प्रतिभाशाली तथा महत्वाकांक्षी युवाहरुको आकर्षणको केन्द्र बन्यो । खुल्ला राजनीतिक व्यवस्था र गतिशील अर्थतन्त्र भएको भारतमा भने मेघाबी तथा महत्वाकांक्षी युवाहरु सफल वकिल, डाक्टर, उद्यमी र राजनेता बन्न तिर लागे । समयले यी पेशालाई सेनाभन्दा बढी आकर्षक बनाइदियो । भारतमा सैनिक अधिकृतका लागि दिइने निवेदन निरन्तर घट्दो रह्यो । पाकिस्तानमा प्रतिष्ठा, पैसा र शक्तिको आकांक्षा राख्ने युवाहरुका लागि सेना आज पनि सबैभन्दा राम्रो विकल्प हो ।
भलै कि सेनामाथि नागरिक नियन्त्रणको नतिजा कहिलेकाँही घातक पनि हुन सक्दछ । जस्तो कि विल्किंसनले चर्चा गरेका छन् । सेनाको प्राविधिक आवश्यकताप्रति नेहरु र उनका रक्षामन्त्री वीके कृष्णामा लापरवाहीको भावना थियो, जसको दुष्परिणाम चीनसँगको युद्धमा देखियो ।
समग्रमा हामी यो भन्न सक्दछौं कि आजभन्दा ५५ वर्ष अघि एल्डस हक्सले सोचेजस्तो अवस्था हामीले कहिल्यै सामना गर्नु परेन । यस अर्थमा भारत भाग्यमानी हो । तर, नेहरु नभएको भए के यस्तो सम्भव हुन्थ्यो ? यो प्रश्न हामीले बिर्सन मिल्दैन ।
अमर उजालाबाट ।
The post नेहरु नभएको भए appeared first on Sajha Post.