वैकल्पिक राजनीतिको भारतीय अनुभवः अन्नाको सपना केजरीवालको कुर्सीमा रोकियो

सन् २०११ को अगष्ट १७ दिउँसोको समय थियो । मौसममा एक प्रकारको गुनगुनाहट थियो । वर्षात्को पानीका स-साना थोपाहरु खसिरहेका थिए । मानिसहरु अन्ना हजारेको प्रतिक्षा गर्दै थिए । हजारे तिहाड जेलबाट निस्कँदै थिए । जेल बाहिर ठूलो भीड थियो । उनी बाहिर आए । ‘भारत माता कि जय’ को नारा लगाए । नाराले माहौल गुन्जियो ।

उनको कारको लस्कर निस्कियो । बाटोभरी लहराईरहेका राष्ट्रिय झण्डा, सडकको दुवै किनारमा जबरजस्त भीड । मानिस हात हल्लाएर हजारेलाई अभिवादन गर्दै थिए । यस्तो दृश्य मैले जीवनमा देखेको थिइनँ । लोकतन्त्रमा विश्वास गर्नेहरुका लागि यो भन्दा राम्रो तस्बिर अरु के हुन सक्थ्यो ? लाग्यो– देशमा केही परिवर्तन पक्कै हुनेछ ।

लस्कर रामलीला मैदान पुग्यो । अन्ना हजारेले औपचारिक आमरण अनसन शुरुवात गरे । त्यसको १० दिन पूरै देशको नजर रामलीला मैदानमा सीमित भयो । टिभीमा कभरेजहरु आइरहे । आज जब म त्यो दृष्यको बारेमा सोच्छु– आफूले आफैंलाई सोध्न बाध्य हुन्छु ती अन्ना हजारे आज कहाँ छन् ? ती केजरीवाल अब किन भेटिँदैनन् ?

क्रान्तिको त्यो ज्वालामुखी किन गायब भयो ? अहिले किन चार दिशा अँध्यारो केवल अँध्यारो मात्र देखिन्छ ? ती को हुन्, जसले लोकतन्त्रको त्यो अभिलाशालाई अपहरण गर्‍यो ? कोको भएर मानिसका आकांक्षाहरुको हत्या गरे ? एउटा यस्तो घाउ बनाइदिए कि त्यसलाई भर्न सायद सदियौं लाग्न सक्दछ ।

म केही समय आम आदमी पार्टीमा रहेँ । त्यसपछि राजनीति नै छोडेँ । राजनीति छोडेपछि पनि कयौं मानिससँग भेटे । भारतीय समाजको यो असली चेहरा हो कि जब तपाईँ सत्तामा वा सत्ताको नजिक हुनुहुन्छ, हरेक मान्छे तपाईँको प्रसंशाको पुल बनाउन थाल्दछन् । जब सत्तासँग टाढा हुन थाल्नु हुन्छ– भेटघाट नगर्न पचासौं निहुँ बनाउँछन् ।

केही मान्छे अहिले भन्छन्, ‘अन्ना हजारेको आन्दोलन एक झुठ, एक जालसज थियो भनेर मैले पहिल्यै भन्या हो । त्यो आरएसएसद्वारा प्रायोजित आन्दोलन थियो । कांग्रेसलाई बदनाम गर्ने षडयन्त्र थियो । भाजपालाई सत्तामा पुर्‍याउन माहौल बनाउने उपक्रम थियो ।

यी तिनै मान्छे हुन्, जो त्यतिखेर म जस्ताको हात समातेर ‘तिमेरु नै यो देशका आशा हौै, तिमेरुले नै यो देशलाई बदल्न सक्छौं’ भन्थे । मान्छेका यस्ता कुरा सुनेर हामी भावविभोर हुन्थ्यौं । घरिघरि आफैलाई आफूप्रति विश्वास हुँदैनथ्यो । घरिघरि आफुप्रति आफै हाँसो उठ्थ्यो । घरिघरि डर पनि लाथ्ग्यो– कतै यी सपनाहरु त्यतिकै खेर जाने त हैनन ?

आम आदमी पार्टीमा हुँदा म देशका कुना–कुनामा पुगेँ । लगभग देशभरिकै माहौल यस्तै थियो । यस्तै वातारवण देशको सबैतिर देखिन्थ्यो । मोदी पहिलो पटक प्रधानमन्त्री बन्दा पनि यो माहौल मरिसकेको थिएन । मान्छेमा आशा थियो, अपेक्षा थियो । मानिस राजनीतिको फोहोरी चरित्रबाट वाक्कदिक्क थिए । उनीहरुलाई विकल्प चाहिएको थियो । मेरो निजी अनुभवले हृदयदेखि दाबीको साथ भन्थ्यो, त्यो विकल्प न मोदी हुन न भाजपा हो ।

मान्छेलाई बिल्कुलै नयाँ किसिमका नेताहरुको खोजी थियो । राजनीतिक विकल्प हैन, वैकल्पिक राजनीति खोजिरहेका थिए मानिस । मानिस अरविन्द केजरिवालमा देशको नयाँ भविष्य देखिरहेका थिए । जनता आम आदमी पार्टीलाई एकपटक देशभरि अजमाउन चाहन्थे । उनीहरु आप र अरविन्दलाई देशको बागडोर सुम्पिन चाहन्थे ।

त्यही बीच पञ्जावको चुनाव आयो । ठूलाठूला राजनीतिक विश्लेषक भन्न थाले कि आमले पञ्जावमा बहुमत ल्याउँछ र प्रदेश सरकार बनाउँछ । यदि यसो हुन सकेको भए सायद राजनीतिको बाटो अलग हुन्थ्यो । तर त्यस्तो भएन । पञ्जावमा आप नराम्ररी हार्‍यो र सपनाहरु टुट्न थाले । पानीका फोकाहरु फुट्न थाले । सबैथोक बिग्रन थाल्यो । सपनाको राजकुमार खलनायक बन्न पुग्यो । यस्तो किन भयो ? कसरी भयो ?

म यो भन्न सक्दिनँ कि उनी पुरै गलत थिए । केजरीवालको समाजलाई नाप्ने आफ्नै नजरिया थियो । इतिहासलाई परख गर्ने आफ्नै तरिका थियो । पूर्ण सत्य त कस्लाई थाहा हुन्छ र ? सत्य सधै विराट हुन्छ र मान्छेको मन साँघुरो । सत्य अनन्त छ । मानव समझ क्षणिक । यसो भनौं जो अन्ना हजारे आन्दोलनलाई अस्वीकार गर्थे, उनीहरु पनि भारतीय समाजको मनोदशा ठीक तरिकाले बुझिरहेका थिएनन् । जो यो आन्दोलनलाई हुबहु स्वीकार गर्थे, उनीहरु पनि परिवर्तनका नियमहरुको गहिराईसम्म जान सकेका थिएनन् ।

मोदी यही समयका उपज थिए । धेरैलाई परिवर्तन चाहिएको थियो । उनीसँग संगठन थियो । पुँजीको साथ थियो । मान्छेलाई लाग्यो– परिवर्तनको नयाँ पात्र पूर्ण तयारीमा छैन, तसर्थ उनीहरुले आप र अरविन्दलाई छोडे, भाजपा र मोदीलाई रोजे । मोदीको पक्षमा जनताले फैसला दिए ।

आप अभिमन्युझैं चक्रब्यूहमा फस्यो । अभिमन्यु चक्रब्यूहमा किन फस्छ ? उत्तर स्वभाविक छ कि उसलाई व्यूहको सातौं द्वार तोड्ने ज्ञान थिएन । त्यही ज्ञानको अभावले गर्दा कौरवका सबै महारथीहरु मिलेर अभिमन्यूको हत्या गरेका थिए । जो सत्ताका लोभी हुन्छन्, उनीहरु कहिल्यै चाहँदैनन् कि सत्ताको आधारभूत चरित्र बद्लियोस् । अन्ना हजारे आन्दोलनले शुरुवातमा उनीहरुलाई चुनौति दिएको थियो । संसद समेत हल्लिएको थियो ।

अब आम आद्मी पार्टी त्यो आन्दोलनको हिस्सा बन्यो, त्यही आन्दोलनको विरासतमा बन्यो । यदि आपले राजनीतिको पुरानो चरित्रलाई चुनौति दिँदै हिडेको भए आन्दोलनको आत्म बाँचिरहन्थ्यो । दुर्भाग्य आन्दोलन मुख्यमन्त्रीको कुर्सीमा सीमित हुन पुग्यो । मुख्यमन्त्री सचिवालयको चारदिवारभित्र आन्दोलनको आगो निभ्न पुग्यो । एक क्रान्तिकारी नेता रातारात राजनेता बन्न पुगे । सत्तामा टिक्नु अब उनको प्राथमिकता बन्यो ।

सत्ताको लोभबाट मुक्ति पाउन सितिमिति सजिलो हुँदैन । सत्ताका लागि त्यत्रो ठूलो महाभारत भयो तर समाज त बद्लेन । गान्धीमा भिन्नै प्रकारको समझ थियो । उनी आजिवन सत्तासँग जुझिरहे, दक्षिण अफ्रिकामा होस् वा भारतमा । उनी चाहन्थे भने प्रधानमन्त्री बन्न सक्थे । तर उनलाई सत्ताको स्वभाव थाहा थियो । उनी सत्ताका लागि पतन हुन चाहँदैनथे । हजारे आन्दोलनमा कोही गान्धी थिएनन् । इतिहास बदल्ने जिम्मेदारी जसको काँधमा थियो, उसको काँध नै निक्कै सानो थियो । उनको आँखामा परसम्मको दृष्य देख्ने क्षमता थिएन ।

मलाई अहिले पनि सम्झना छ, अरविन्दसँगको सन् २०११ को त्यो भेट । कौशावी गिरनार अपर्टमेन्टको उनको फ्ल्याट । दिउँसोको समय । रामलीला मैदानको आन्दोलन समाप्त भइसकेको थियो । हामी भविष्यको कुरा गर्दै थियौं । मैले भनेको थिएँ– आन्दोलनबाट निस्केको ऊर्जालाई सार्थक रुप दिन तुरुन्तै संगठनको काममा लागौं ।

पार्टी बलियो बन्ला नबन्ला, त्यो आफ्नो ठाउँमा छ । आन्दोलनको भावना रक्षा गर्न संगठन जरुरी छ । देश बदल्नु दुई दिनको काम हैन । आज उभार छ, भोलि सेलाउन सक्छ । आज लहर किनारलाई छुन अधैर्य छन्, भोलि किनारले खोज्दा पनि लहर नपाउन सक्छ । मेरो चिन्ता थियो, त्यसो भयो भने के गर्ने ?

मैले उनलाई आरएसएसको उदाहरण दिएँ । उनीहरु यावत संकटका बीच पनि मजबुत किन छन् ? किनकी उनीहरुसंग संगठनको शक्ति छ । तर अरविन्दको सोच अलग थियो । साँचो भन्दा हाम्रो कुरा मिल्न छोडिसकेको थियो । अरविन्द अर्को एउटा ‘वेब’ सृजना गर्ने पक्षमा थिए ।

गान्धीले कांग्रेसको संगठनलाई जनताको स्वतन्त्रताको आन्दोलनसँग जोडेका थिए । गान्धी अघिको आन्दोलन संगठनसँग हैन केही ठूला नेताहरुको वरिपरि थियो । केही क्रान्तिकारी थिए, ती क्रान्तिकारी हिंसामा विश्वास गर्थे । सबैलाई लाग्थ्यो कि अंग्रेजसँग याचना गरेरै स्वतन्त्रता मिल्ने छ । वाल गंगाधर तिलक भने संस्कृति र आन्दोलनलाई जोेडेर नयाँ प्रयोग गर्थे । तर जनताको समग्र भारतीय स्वरुपसँग उनी पनि घुलमिल हुन सकेनन् । उनको पहुँच महाराष्ट्रमा मात्र थियो ।

गान्धीले देशको पुरै भ्रमण गरेर पहिले देशको मनस्थितिलाई बुझे । तसर्थ सम्पूर्ण भारतलाई आम आन्दोलनमा जोड्न आफै आम बने । देशको कुना काप्चामा चलिरहेको आन्दोलनलाई एक ठाउँमा ल्याए । उनी आफैं पनि आन्दोलनमा जोडिए अरु नेताहरुलाई पनि आन्दोलनमा जोडिन प्रेरित गरे । मान्छेले उनलाई माहत्मा भन्न थाले । देश उनले सोचेको बाटोमा हिड्न थाल्यो ।

हजारे आन्दोलनबाट जसको काँधमा टेकेर देश बदल्ने सपना देख्यौं उनले नारा र एजेण्डाको महत्व बुझे र आन्दोलनको गहिराईलाई अनुभूत गर्न सके । गान्धीलाई देश आजाद गर्न ३२ वर्ष लागेको थियो । यस बीच भन्न सकिन्न उनी कतिपटक जेल परे । हज्जारौं, लाखौं कुर्बानी दिनु पर्‍यो । कतिका परिवार उजाडिए । अन्ना हजारे आन्दोलनमा फरक के थियो भने त्यहाँ केही पनि नगुमाइकन केही मान्छेहरु सबैथोक पाइरहेका थिए । वर्षौ घिस्रन परेन । मेहनत धेरै गर्नु परेन । पार्टी बनेको केही महिनामै सरकार बन्यो । सोच्ने तरिका नै उलटपुलट भयो ।

आन्दोलनलाई जीवित राख्न र संघर्षलाई जारी राख्न तीन चिजको जरुरत थियो, त्यसतर्फ काम हुन सकेन ।

पहिलो कुरा– संगठन जरुरी थियो । कुनै पनि आन्दोलनलाई उसको अभिष्टसम्म पुग्न संगठनको असाध्यै महत्व हुन्छ । अन्नाको आन्दोलन शुरुमा अन्ना हजारेको वरिपरि थियो, पछि आप र अरविन्दको वरिपरि भयो । संगठन जेजति बने, ती चुनाव केन्द्रित थिए । देश बदल्न जुन प्रकारको संगठन र कार्यक्रम चहिन्थ्यो, त्यो बनेन । त्यो संभव थियो तर त्यतातिर ध्यान नै गएन ।

दोस्रो– संसारका सबै ठूल्ठूला आन्दोलनको समाज बदल्ने आफ्नो कार्यक्रम र दिशा थियो । संसारमा सबैभन्दा सशक्त क्रान्ति साम्यवादीहरुले गरे । रुसका लेनिन र चीनका माओसँग भूत, वर्तमान र भविष्यको एजेण्डा थियो । हिटलरले रुडोल्फ हेसको सहयोगमा जेल बस्दा ‘माइ क्याम्फ’ नामक किताबमा जे लेखेका थिए, सत्तामा आउँदा पनि त्यही बाटोमा हिडेँ । अन्ना आन्दोलन र आम आदमी पार्टीसँग कहिल्यै यस्तो कार्यक्रम बनेनन् । कयौं अर्थमा यो एन्टी–इन्टेलेक्चुअल आन्दोलन थियो ।

तेस्रो– इतिहास दृष्टिको स्पष्ट अभाव थियो । हरेक आन्दोलनको एक दार्शनिक आधार हुन्छ । जसले आफ्नै तरिकाले मानव इतिहासको ब्याख्या गर्दछ । त्यसका आधारमा वर्तमानको विश्लेषण गर्दछ र भविष्यको आंकलन गर्दछ । कम्युनिष्टहरुसँग मार्क्सवाद थियो । गान्धीसँग स्वराज थियो । आरएसएस र भाजपाको आफ्नै इतिहास दृष्टि छ । सावरकार र गोल्वालकरले इतिहासलाई धर्म संघर्षका रुपमा हेरेका थिए ।

अन्नासँग के थियो ? उनी बारम्बार भन्थे कि भ्रष्टाचार हटाउनु छ । आज पनि आम आदमी पार्टीको त्यही समस्या हो, त्यससँग कुनै इतिहास दृष्टि छैन ।

(अन्ना हजारे आन्दोलनको वर्षगाँठको अवसरमा सत्यहिन्दी डटकमबाट अनुदित)

The post वैकल्पिक राजनीतिको भारतीय अनुभवः अन्नाको सपना केजरीवालको कुर्सीमा रोकियो appeared first on Sajha Post.