मन्त्रीमण्डलको गठनपछिका औपचारिक कार्यक्रमहरूमा मन्त्री मातृका यादवको भेषभङ्गीका बारेमा धेरैले मन खिन्न पारे । अनि, वर्तमान सरकारका धेरै मन्त्रीहरू र संसद्का सभामुखले दौरासुरुवाल लगाएको घटनाक्रमसँगै एकजना पत्रकारले पुष्पकमल दाहाल ‘प्रचण्ड’ लाई पनि दौरासुरुवालका भेषमा देख्न चाहेको भनेर लेख नै लेखे । त्यो लेखमा कम्युनिस्टले धर्मलाई अफिम मान्छन् र त्यसैले नेपाली राजनीतिक रूपान्तरण प्रक्रियामा धर्मनिरपेक्षताको घोषणासँगै ईसाईकरण र जातीय विभाजन र सांस्कृतिक विघटनको एजेन्डा मौलाउन पाएको लेखकको निष्कर्ष छ । त्यो निष्कर्षमा सरासर सहमत हुन सकिँदैन तथापि, लेखले उठान गरेको नेपालमा मौलिक नेपाली सांस्कृतिक पुनर्जागरणको खाँचोप्रति असहमत रहनुपर्ने अवस्था छैन् । अझ पुनर्जागरणको खाँचोमा सहमत भएर मात्रै नपुग्ने र पुनर्जागरणका लागि आ-आफ्ना ठाउँबाट सम्भव हुने सबै उपाय अपनाउनुपर्ने अवस्था सिर्जना भएको छ ।
नेपालको राष्ट्रिय राजनीतिमा प्रभाविलो शक्ति हौँ भनेर दाबी गर्ने औपचारिक अनौपचारिक राजनीतिक समूह र नागरिक समाजका ठूलाठूला पङ्ति नै मुलुकको साझा सांस्कृतिक तथा भाषिक मूल्यमान्यताका सन्दर्भमा विभाजित छन् । नेपाली भाषाले नेवार, मैथिली, थारु, गुरुङ, मगर, भोजपुरी, राई, लिम्बू र अन्य रैथाने मौलिक मातृभाषालाई थिचेको र मुलुककमा एकभाषिक सत्ता कायम गर्न खोजिएको एकथरी आरोप लगाइरहेका छन् । दौरासुरुवाल र टोपीको पोसाकलाई राष्ट्रिय पोसाकको मान्यता दिइनु नेपाली नश्लवादी सामन्ती राज्यसत्ताको ब्राह्मणवादी सोच र व्यवहारको निरन्तरता हो भन्ने कुरा त नागरिक समाजका मात्र हैन राजनीतिक दलका पात्रहरूले चर्को गरी उठाउने नारा नै बनेको छ । वर्तमान नेपाली सभ्यता र संस्कृति यसरी नेपालीकै द्विभाजित मनोविज्ञानको सिकार बन्न पुगेको छ ।
Clik here to view.
धेरैले संस्कृतिलाई धर्मको व्युत्पन्न (डेरिभेटिभ) मान्दछन् । यो मनाइ वा बुझाइ सरासर गलत छ । वास्तवमा संस्कृतिको साइनो धर्मसँग अत्यन्त झिनो हुन्छ भने प्रकृति र सभ्यतासँग प्रगाढ र सबल हुन्छ । प्रकृति र सभ्यताकै कुरालाई धर्मको लपेटोमा लगिएकै कारणले नेपालको संस्कृतिलाई हिन्दु धर्मले खाएको, बिटुल्याएको र नेपाली मौलिक संस्कृतिहरूलाई हिन्दूकरण गरिएको, गोर्खालीकरण गरिएको आरोप पनि लाग्ने गरेको छ । यथार्थ त्यस्तो हुँदै होइन । संस्कृति र सभ्यताको आधारभूमि भूगोल र भौतिक वा लौकिक जगत् (प्रकृति) हो भने धर्मको धरातल अभौतिक, अलौकिक वा पारलौकिक विश्वास र मान्यताहरू हुन् । संस्कृति र सभ्यता निरपेक्ष यथार्थ र जीवन्त हुन् भने धर्मचाहिँ तिनमाथि रजाइँ गर्ने तर भावार्थ र जैवीकृत (एनिमेटेड) हो । यसैले संस्कृतिको कुरा गर्दा भूगोल र लौकिक यथार्थमा उभिएर गर्नुपर्छ धर्म वा अन्य साम्प्रदायिक चेतनाका आधारमा होइन ।
प्रश्न उठ्छ- त्यसो भने सभ्यता र संस्कृति भनेकै चाहिँ के हो भनेर बुझ्ने ? सभ्यतालाई अहिले अंग्रेजी शब्द सिभिलाइजेसनको समानार्थी मानिन्छ भने संस्कृतिलाई कल्चर शब्दको समानार्थी मानिन्छ । सभ्यता मानव समाजको चरणगत विकासका क्रममा उद्भव र उद्वर्द्धन हुने संस्कृति, औद्योगिकता, प्रविधि, सरकार तथा कानुनी प्रणालीजस्ता मूलभूत कुराको समष्टिगत अभिव्यक्ति हो । यसले प्राकृतिक स्रोतसाधनको उपयोगबाट मानिसका आवश्यकताको परिपूर्ति गर्ने र सन्तुष्टि लिने समग्र परिपाटीलाई समेट्छ । सभ्यताले सामाजिक विविधताभित्रैबाट सामूहिक हिसाबले निरवच्छिन्न रूपमा खानपान, शिक्षा, वेषवुषा, सञ्चार र भाषा, यातायात र अन्य यस्तै कुराका सन्दर्भमा जीवनस्तरलाई सुधार्ने कुराका सन्दर्भमा समाजलाई सुव्यवस्थित गर्ने कुरामा जोड दिन्छ । यस अर्थमा संस्कृतिलाई सभ्यताको एक अङ्गका रूपमा लिन सकिन्छ ।
२०७५ साल भदौबाट प्रारम्भ हुने मुलुकी अपराध संहिता ऐन २०७४ कोदफा ५१ मा राष्ट्रहित प्रतिकूल कार्यलाई अपराधको रूपमा परिभाषा गरिएको छ र संविधानमा लेखिएजस्तै गरी नेपालको स्वतन्त्रता, सार्वभौमिकता, भौगोलिक वा प्रादेशिक अखण्डता, राष्ट्रियता, स्वाधीनता, स्वाभिमान वा नेपालको अन्तर्राष्ट्रिय छविउर अपमान हुने, होच्याउने वा घृणा वा द्वैष फैलाउने कामलाई राष्ट्रहित प्रतिकूल मानिने भनेको छ । यो परिभाषा अमूर्त, अस्पष्ट र साह्रै गोस्वारा प्रकृतिको छ तापनि यसमा नागरिकमा गम्भीर राष्ट्रप्रेम रहनुपर्ने सन्देश भने अन्तरनिहित छ ।
संस्कृति भन्ने कुराले चाहिँ आदर र गौरव उब्जाउने र परिष्कृत गर्ने कुरालाई जनाउँछ । भारतीय भाषावैज्ञानिक रामचन्द्र बर्माले संस्कृतिको सम्बन्ध संस्कारसँग हुने बताउँदै यसको बढो सारगर्भित परिभाषा प्रस्तुत गरेका छन् । उनका अनुसार प्रकृतिका त्रुटि, दोष र विकारलाई हटाएर उपयोगी बनाइएको वा प्रकृतिका असङ्गति र भद्दापन हटाई परिष्कार गरी सुन्दर बनाउने कार्य संस्कार नै संस्कार हो भने त्यसैको सङ्गतिपूर्ण अभ्यास संस्कृति हो । संस्कृति बोलिने भाषा, गीतसङ्गीत, लवाइखवाई र सामूहिकरूपले मनाइने उत्सवका रूपमा प्रकट हुन्छ । वास्तवमा संस्कृति मानिसको समूहले साझेदारी गर्ने ज्ञान, अनुभव र व्यवहारहरूको समुच्चय हो । संस्कृतिभित्र समाजको सदस्यको रूपमा मानिसले आर्जेर निरन्तरता र परिमार्जन गर्दै ल्याएका कला, ज्ञान र विश्वास तिनमा सन्निहित प्रथा, परम्परा, नैतिकता, चाडवाड, मूल्यमान्यता, दृष्टिकोण र आनीबानी पर्छन् । संस्कृतिका यी अवयवहरू पोसाक, लवाइख्वाइका शैली, साहित्य, सङ्गीत, नृत्य, खेलकुद, अभिवादन र सम्बोधनशैली र तिनबाट गरिने आनन्द अनुभूतिका माध्यमबाट प्रतिविम्बित हुन जान्छन् । यसरी सभ्यता बाहिरी भौतिक समृद्धिको स्तरको द्योतक हो भने संस्कृति मानिसहरूको आन्तरिक र मानसिक सम्मुन्नतताको परिचायक हो ।
नेपालको संविधानको प्रस्तावनाले चाहिँ एकातिर सामन्ती, निरङ्कुश, एकात्मक राज्यव्यवस्थाले सिर्जना गरेका सबै प्रकारका उत्पीडन र भेदभावको अन्त्य गर्ने भनेको छ । अर्कातिर, बहुसांस्कृतिकलगायतका विविधतायुक्त विशेषतालाई आत्मसात् गरी सांस्कृतिक ऐक्यबद्धता र सामाजिक मेलका माध्यमबाट समतामूलक समाजको निर्माण गर्ने सङ्कल्प पनि गरेको छ । यस मेसोमा साझा नेपाली सभ्यता र संस्कृतिको राज्यबाट औपचारिक मान्यता कसरी कायम गर्ने भन्ने प्रश्न पेचिलो बनेर आएको छ । यो आलेख यसै विषयको विवेचनाको सेरोफेरोमा उपस्थित छ ।
Image may be NSFW.
Clik here to view.
संविधानले बहुसांस्कृतिकलगायतका विविधतामा रहेको समान आकांक्षा, भौगोलिक अखण्डता, साझा हित र समृद्धिप्रतिको निष्ठालाई राष्ट्रको रचना–घकट मानेर नेपाल राष्ट्रको परिभाषा गरेको छ । नेपालमा मातृभाषाका रूपमा बोलिने सबै भाषालाई राष्ट्रभाषा कायम गरेको छ भने देवनागरी लिपिमा लेखिने नेपाली भाषालाई सरकारी कामकाजको भाषा भनेको छ । नेपाली भाषालाई सबै तहको सरकारी कामकाजको भाषा मानेको छ भने अन्य मातृभाषाहरूलाई प्रदेशको सरकारी भाषा कायम गर्न सकिने बनाएको छ । संविधानले राष्ट्रिय झन्डा, गान, फूल, रङ, जनावर र पङ्क्षी निर्देश गरे पनि सांस्कृतिक पहिचान गराउन सक्ने पोसाक र सांस्कृतिक उत्सवका बारेमा कुनै निर्देश गरेको छैन । संविधानले निर्देश गर्न छुटाएका यी कुराका बारेमा व्यवस्था गर्नका लागि अहिलेसम्म कुनै संघीय कानुन पनि बनेको देखिँदैन । यसैले यसको व्यवस्थापनमा राज्यले केही महत्त्वपूर्ण पहलकदमी लिन अत्यावश्यक भइसकेको छ ।
नेपाल र नेपालीको साझा राष्ट्रिय सांस्कृतिक पहिचान केके हुन् र तिनको वैधानिक आधार के हो भन्ने विषयमै अन्योलको छाया परेको छ । यही कारणले कहिले दुई नम्बर प्रदेशको प्रादेशिक संसद्को पहिलो अधिवेशनमा दौरासुरुवाल र संघीय प्रणालीमा रहेको उर्दीको पोसाक लगाउनमा राष्ट्रसेवकलाई नै निषेध गरिएको तीतो घटना आउँछ त कहिले नेपाली भाषामा शपथ नै नखाने र नख्वाउने संघीय संसद्का अभ्यासहरू हुँदै गर्दा संविधानको धारा १ मै रहेको संविधान नेपालको मूल कानुन हो र यसको पालन गर्नु सबैको कर्तव्य हुनेछ भन्ने वाक्यहरू आफ्नो अपमानबोधले क्लान्त हुन्छन् । यी र यस्ता हर्कतहरूले भावी पुस्ताले केकस्तो झस्काका रूपमा लिदैँ छन् सर्वेक्षणको राम्रो विषय हुन सक्छ ।
यो पृष्ठभूमिमा, यो विषय वा यो पाटोमा संघीय सरकारबाट के कार्य हुन जरुरी छ ? यो अहिलेको विचारणीय विषयमध्यैकै एक अहम सवाल हो ।
पहिलो कुरा भाषाकै गरौँ । संविधानले भाषा आयोगको सिफारिसमा प्रदेश तहको सरकारी भाषाहरूको निर्धारण गर्ने कुरा अगाडि सारेको छ । यसैले प्रादेशिक र स्थानीय तहमा प्रयोग हुने मातृभाषाहरूलाई दुनियाँको सरकारी कामकाजको भाषाका रूपमा प्रयोग गर्ने गराउनका लागि संघीय, प्रादेशिक र स्थानीय कानुनका व्यवस्था र तिनमा अनुसूचीका रूपमा रहेका आवेदन, प्रमाणपत्र, सिफारिसपत्रका ढाँचालगायतको उल्था र समकक्षताका लागि कानुन र आवश्यकता अनुसार उल्थाकार जनशक्तिको व्यवस्था गर्नुपर्ने अवस्था छ । संसद्मा म यो भाषामा शपथ खाँदिन भन्नेहरूले नागरिकलाई म मैथिली, नेवार, लिम्बू, थारू, राई, गुरुङ, मगर, भोजपुरी, अवधी आदि भाषामा विवाहदर्ताका लागि विवाहको र जन्मदर्ताका लागि जन्मको सूचना दिन पाउने व्यवस्था गर्नुपर्ने कि नपर्ने ? संघीय, प्रदेश र स्थानीय संसद् र सरकारहरूसँगको प्रश्न हो यो । यसैले भाषाव्यवस्थापनका सन्दर्भमा ठोस काम आवश्यक भइसकेको छ ।
दोस्रो कुरा राष्ट्रिय चिह्न, औपचारिकता र पोसाकको गरौँ । २०७५ साल भदौबाट प्रारम्भ हुने मुलुकी अपराध संहिता ऐन २०७४ कोदफा ५१ मा राष्ट्रहित प्रतिकूल कार्यलाई अपराधको रूपमा परिभाषा गरिएको छ र संविधानमा लेखिएजस्तै गरी नेपालको स्वतन्त्रता, सार्वभौमिकता, भौगोलिक वा प्रादेशिक अखण्डता, राष्ट्रियता, स्वाधीनता, स्वाभिमान वा नेपालको अन्तर्राष्ट्रिय छविउर अपमान हुने, होच्याउने वा घृणा वा द्वैष फैलाउने कामलाई राष्ट्रहित प्रतिकूल मानिने भनेको छ । यो परिभाषा अमूर्त, अस्पष्ट र साह्रै गोस्वारा प्रकृतिको छ तापनि यसमा नागरिकमा गम्भीर राष्ट्रप्रेम रहनुपर्ने सन्देश भने अन्तरनिहित छ । ठ्याक्कै केकेले राष्ट्रको अहित हुन्छ भन्न गाह्रो भए पनि राष्ट्रिय झन्डा जलाउने, सरकारी कार्यालयका चिह्नपाटी निकाल्ने, मास्ने वा नेपाली जातजातिका बीचमा भिडन्त गराउने गरी मुलुकको पहिचान दिने कुनै पनि भेषभुषा, सांस्कृतिक अभ्यासउपरका आक्रमणलाई राष्ट्रहित प्रतिकूल मान्नुपर्ने हुन्छ । तर राष्ट्रिय चिह्न र राष्ट्रिय चिनारीको बारेमा खुलस्त कानुनी व्यवस्था नगरेको हुनाले त्यसअनुरूप कसुर गर्नेलाई पनि भोलि कानुनी दायरामा ल्याउन सकिने अवस्था क्षीण देखिन्छ । यसो भएकाले यसबारेमा गम्भीर हुन जरुरी छ ।
दौरासुरुवाल, कोट र टोपी मात्र नेपाली राष्ट्रियता झल्काउने पोसाक हो तर यो मात्र होइन । यो आफैँ सांस्कृतिक रूपमा नेपालमा समृद्ध पारिएको पोसाक हो । लबेदा सुरुवालबाट दौरासुरुवालमा टोपी थपियो पछि कोट र जुत्ता थपिए । यसमा नेपाली मौलिकतामा सांस्कृतिक उन्नयन थपिँदै गएको स्पष्ट हुन्छ । यसै गरी गुरुङ, नेवार, तामाङ, मगर, थारू, मधेसी, मुसलमान समुदायका पनि विशिष्ट बान्कीका औपचारिक पोसाक छन् । ती हाम्रा साझा सांस्कृतिक सम्पदा हुन् । तिनलाई नेपालका तीनै तहका सरकारी औपचारिक पोसाक किन घोषित नगर्ने ?
यसैले संघीय सरकारले राष्ट्रिय चिह्न र पोसाकहरूका सम्बन्धमा यथाशीघ्र स्पष्ट कानुनी व्यवस्था गर्नुपर्छ । जुन कानुनले राष्ट्रिय चिह्नहरूको सम्मान, मर्यादा र सुरक्षाको स्पष्ट मार्गनिर्देश गरोस् । यसै गरी नेपालका विभिन्न भौगोलिकतासँग सापेक्ष भएर सांस्कृतिक पहिचान प्रतिविम्बित गर्ने गुरुङ, नेवार, तामाङ, मगर, थारू, मधेसी, मुसलमानी पोसाकलाई दौरासुरुवाललाई जस्तै औपचारिक राष्ट्रिय पोसाकको मान्यता पनि कानुनले निश्चित गर्नुपर्छ । त्यति मात्र हैन, पश्चिमी औपनिवेशिक पोसाकका रूपमा चिनिएको टाईसुट पहिरनलाई नेपालको औपचारिक पोसाकका रूपमा कर्मचारी र विद्यार्थीलाई लगाउन बाध्य नगरी राष्ट्रिय पोसाकहरूबाट तिनलाई प्रतिस्थापन गर्नुपर्छ । यसो गर्दा पुरुषले लगाउने र महिलाले लगाउने नेपाली सांस्कृतिकता झल्कने मौलिक पहिरनको सन्तुलित व्यवस्था गरिनुपर्छ । भन्नु नपर्ला, लुगा लगाउने कुरा नागरिकको स्वतन्त्रताको कुरा हो र अनौपचारिक फाँटमा नागरिकलाई यसततर्फ कुनै बन्धन वा बाध्यता लगाइन हुँदैन । तर राज्यका लागि काम गर्ने संकल्प लिएर सार्वजनिक सेवामा गएका नागरिकले राज्यको औपचारिकताभित्र काम गर्दा स्वतन्त्र नागरिक भएर होइन उत्तरदायी राष्ट्र/समाज सेवक भएर गर्नुपर्छ । यसका लागि, औपचारिक सन्दर्भमा औपचारिक पोसाक लगाउने र राष्ट्रिय पहिचानलाई रूप र सार दुवै हिसाबले आत्मसात् गर्ने कुरामा गद्गद हुन सक्नै पर्छ ।
The post सवाल संस्कारको, प्रश्न पोसाकको appeared first on Sajha Post.